Plutonizm i wulkanizm

Plutonizm

Dopóki magma jest pod ziemią, mówimy o plutonizmie. Gorące masy wciskają się w otocznie tworząc intruzje magmowe. Dzielimy je na:

intruzje zgodne – lakolity, sille i lopolity – magma drąży miejsce dla siebie pomiędzy warstwami skalnymi
intruzje niezgodne – dajki, żyłki i batolity – magma przerywa ciągłość warstw skalnych

Intruzje magmowe By Motilla (previous, polish version of File:Intrusion types.svg) (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC BY-SA 3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons

Wulkanizm i budowa wulkanu

Magma wędrując w górę, powoli zastyga, tworząc lawę. Gdy już opuści wnętrze Ziemi, mówimy o wulkanizmie. Nie jest to związane wyłącznie z wulkanami w rozumieniu pojedynczego stożka — cała strefa subdukcji jest jednym wielkim wulkanem, nazywanym wtedy liniowym 🙂 Wulkany mogą być wygasłe (brak aktywności w czasach historycznych), drzemiące lub aktywne.

Budowa wulkanu Autor: MesserWoland CC3, Wikipedia Commons

Głównym składnikiem wulkanu jest komin główny (3), skąd lawa może tworzyć kominy (6) i stożki boczne (11) albo intruzje magmowe np. sille (5). Sam stożek jest budowany wraz z kolejnymi wybuchami z kolejnych warstw zastygłej lawy (7 i 9). Przy samym czubku rozszerza się, tworząc gardziel (10), zakończoną kraterem (13). Warto wspomnieć jeszcze o kalderze – wygasłym i zapadniętym lub wybuchniętym kraterze wraz z fragmentem stożka.

Rodzaje lawy i wybuchów wulkanów

Produktami wybuchu albo aktywności wulkanu są:

ekshalacje (wyziewy) gazów i pary wodnej
- fumarole — gazy i para w zakresie temperatur 200-800 stopni Celsjusza
- mofety — zimne gazy w większości dwutlenek węgla
- solfatary — para wodna i siarka o temperaturze 100-300 stopni Celsjusza
materiał piroklastyczny
- bomby wulkaniczne — dochodzą do kilku metrów długości i 200 ton wagi
- piaski
- popioły
- lapille — mini bomby, od 2 mm do 6,4 cm
lawa (podział wg zawartości dwutlenku krzemu)
- kwaśna/andezydowa – gęsta, lepka, płynie wolno, szybko krzepnie, tworzy wulkany stożkowe
- zasadowa/bazaltowa – rzadka, mało lepka, płynie szybko, wolno krzepnie, tworzy wulkany tarczowe
- pośrednia

I teraz pytanie na myślenie: jesteście pod szczytem wybuchającego wulkanu. Lawa ma ok. 1000-1400 stopni, zastygnie po osiągnięciu ok. 600-800 stopni. Gorąco. Wolelibyście mieć do czynienia z lawą kwaśną czy zasadową?

Kwaśną? Bo wolniej płynie (około kilku centymetrów na godzinę) i zdążycie uciec? Zła odpowiedź 🙂

Lawa kwaśna często czopuje krater, co powoduje gwałtowną erupcję eksplozywną z deszczem bomb wulkanicznych itp. A lawa zasadowa niby szybciej dogoni uciekinierów (prędkość ok. 30-50 km/h), ale nie spowoduje nalotu bombowego 🙂 taki wybuch nazywamy erupcją efuzywną. Zresztą wybierzcie sami.

W domu możecie pobawić się w wybuchy wulkanów i sprawdzić powyższą teorię. Tutaj kilka różnych zestawów doświadczalnych: zestaw 1, zestaw 2, zestaw 3.

A tutaj wulkany na wesoło, czyli jedna z książek mojej ulubionej serii: Monstrualna Erudycja Wściekłe wulkany oraz dla zainteresowanych Geografia praktyczna wulkany.