Paweł Edmund Strzelecki (ur. 20 lipca 1797 w Głuszynie, zm. 6 października 1873 w Londynie) – polski podróżnik, geolog, geograf, badacz i odkrywca. Jako pierwszy Polak indywidualnie okrążył świat w celach naukowych, odwiedził wszystkie kontynenty oprócz Antarktydy.

Życiorys

Paweł Edmund Strzelecki urodził się w 1797 roku w Głuszynie (obecnie część Poznania) w rodzinie zubożałego szlachcica Franciszka Strzeleckiego herbu Oksza i Anny z Raczyńskich. Jego ojciec, powstaniec kościuszkowski, pochodził prawdopodobnie ze wsi Strzelce Wielkie, będącej niegdyś własnością Mikołaja Wątróbki Strzeleckiego, leżącej w widłach Wisły i Sanu na Nizinie Sandomierskiej. Studiował geografię i geologię w Heidelbergu i prawdopodobnie Edynburgu (informacja nie zweryfikowana). Sam Paweł Edmund Strzelecki nie posiadał wyższego wykształcenia, był samoukiem.

W latach 1814–1817 Strzelecki przebywał w Krakowie, który na początku jego pobytu należał do znajdującego się już pod okupacją rosyjską Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku stanowił formalnie niezależny byt zwany Rzecząpospolitą Krakowską. W 1817 roku odnalazł go tam brat Piotr, który powrócił właśnie z niewoli austriackiej, gdzie trafił jako żołnierz armii Księstwa Warszawskiego. Bracia wrócili razem do Wielkopolski, która znowu przypadła pruskiemu zaborcy, do Skubarczewa, gdzie mieszkała ich siostra Izabela z mężem, Józefem Słupskim. Strzelecki musiał jeszcze w późniejszym okresie odwiedzić Kraków, ponieważ zachował w pamięci Kopiec Kościuszki, który usypano w latach 1820–1823. Niedługo po powrocie rodzina wysłała go do wojska pruskiego na służbę w 6.Pułku Ułanów, gdzie osiągnął stopień podchorążego, ale po roku zrezygnował i wrócił do domu siostry.

Zakochał się w Aleksandrze Turnie, zwaną Adyną, lecz pan Turno odmówił mu ręki swej córki. Strzelecki kochał ją przez wiele lat i jeszcze długo pisał do niej listy. Z tego, co wiadomo, obydwoje nie zawarli małżeństw.

Od dzieciństwa marzył o podróżach. Celem jego pierwszych wypraw, sfinansowanych prawdopodobnie spadkiem po zmarłych rodzicach, to Zachód Europy: Austria, Czechy, Szwajcaria, Włochy i Dalmacja. We Włoszech poznał magnata Franciszka Sapiehę, który powierzył mu zarządzanie swoimi wielkimi majątkami Bychowiec pod Mohylewem. Strzelecki wykonywał tę pracę ponoć znakomicie, zbierając w ten sposób kapitał na zamierzone podróże. Zmarły w 1829 roku książę Sapieha pozostawił podróżnikowi w spadku ogromną kwotę, która pozwoliła na sfinansowanie późniejszych wypraw.

Podróże i odkrycia

W 1829 Strzelecki opuścił Polskę. W latach 1830–1831 przebywał prawdopodobnie we Francji, a od listopada 1831 do czerwca 1834 mieszkał w Wielkiej Brytanii. Niektóre źródła podają, że to nieszczęśliwy finał romansu z Adyną, a zwłaszcza ich nieudana wspólna ucieczka (do końca nie wyjaśniona, być może jest jedynie legendą), skłoniły Strzeleckiego do wyjazdu z kraju.

W 1834 wyruszył z Liverpoolu w 9-letnią podróż dookoła Ziemi. Wszystkie koszty pokrywał z własnej kieszeni. W trakcie tej podróży:

• 1834–1835 prowadził wielotematyczne badania przyrodnicze w Ameryce Północnej (Appalachy, Floryda, Meksyk). Najważniejsze odkrycia z tego okresu to odkrycie eksploatowanego do dziś złoża rud miedzi w Kanadzie (nad jeziorem Ontario). Dalsza trasa wiodła przez Meksyk, Kubę i Brazylię, Urugwaj i Argentynę, aż do Chile. W Ameryce Południowej badał  tamtejsze wulkany i złoża surowców mineralnych (Argentyna, Peru, Ekwador).
• W 1836 prowadził badania geologiczne i obserwacje meteorologiczne w Ameryce Południowej (Brazylia, Urugwaj, Chile).
• W roku 1838 kontynuował badania na Hawajach i wyspach Polinezji.
• Lata 1839–1843 to okres eksploracji Australii, Nowej Zelandii i Tasmanii

Podczas pobytu w Australii zbadał najwyższe pasmo górskie tego kontynentu – Wielkie Góry Wododziałowe, a jego najwyższy szczyt, na którym stanął 12 marca 1840 roku, nazwał na cześć przywódcy insurekcji z 1794 roku Górą Kościuszki (Mount Kosciuszko). (Inny szczyt otrzymał imię jego ukochanej – Mount Adine – jednak nie ma pewności który, bo nazwa się nie przyjęła).

Strzelecki wpisał się w historię Australii również odkryciem krainy Gippsland nazwanej tak przez niego na cześć ówczesnego gubernatora Nowej Południowej Walii George’a Gippsa (obecnie główny australijski region hodowli bydła), a także odkryciem doliny Latrobe (nazwanej tak dla uczczenia wicegubernatora Charlesa La Trobe’a) gdzie znajdują się jedne z największych na świecie pokłady węgla brunatnego, ropy naftowej i złota.

Strzelecki opracował też szczegółową i pierwszą tak dokładną mapę geologiczną Nowej Południowej Walii i Tasmanii. Podczas swych poszukiwań geologicznych Polak odkrył i opisał kilka pokładów węgla, ponadto w okręgu Sorell koło Asbestos Range (obecnie Narawntapu) znalazł pokłady miedzi i złotonośnego kwarcu.

Kłopoty ze zdrowiem sprawiły, że w październiku 1843 powrócił do Europy, gdzie dwa lata później wydał w Londynie pierwsze monumentalne opracowanie naukowe o Australii: Fizyczny opis Nowej Południowej Walii i Ziemi van Diemena. Dzieło Strzeleckiego, zawierające wyniki jego badań geologicznych, mineralogicznych, etnograficznych, a także informacje o klimacie, rolnictwie, faunie, florze i kolonialnej historii Australii oraz Tasmanii, przez prawie pół wieku było niezastąpionym źródłem wiedzy o tamtej części świata.

W 1845 roku podróżnik przyjął obywatelstwo brytyjskie i odtąd podpisywał się „Paul Edmund de Strzelecki”. Rok później otrzymał za swą książkę Złoty Medal od Royal Geographical Society. W 1853 został członkiem The Royal Society of London.

Działalność w Irlandii

Strzelecki był pełnomocnikiem a potem dyrektorem wykonawczym Brytyjskiego Stowarzyszenia Pomocy (The British Association for the Relief of Distress in Ireland and the Highlands of Scotland), założonego przez grupę arystokratów, bankierów i filantropów, które w czasie Wielkiego Głodu niosło pomoc głodującym w Irlandii. Stowarzyszenie to, powstałe z inicjatywy barona Lionela de Rothschild i współpracujące z rządem brytyjskim, otrzymało dotacje i wsparcie od wielu znanych polityków i rodziny królewskiej, w tym królowej Wiktorii w sumie ok. 500 tysięcy funtów. Brytyjski rząd uznał, że ze względu na wzajemną wrogość Irlandczycy będą mieli większe zaufanie do członka elity brytyjskiej, który jest Polakiem i katolikiem, niż do nich samych. Paweł Strzelecki został dysponentem funduszu w Irlandii i na początku stycznia 1847 udał się do Dublina, skąd wyruszył na północ do hrabstw Mayo, Sligo i Donegal.

W odróżnieniu od innych agentów Strzelecki skupił się na dożywianiu i niesieniu pomocy materialnej dzieciom, a nie dorosłym. Zjednał sobie zarówno duchowieństwo protestanckie, jak i katolickie, które odtąd pomagać miały dzieciom niezależnie od ich wyznania. Polak wykazał się przy tym talentem organizacyjnym i po pół roku mianowano go superintendentem Generalnej Agencji z siedzibą w Dublinie. Miał pod sobą czterdziestu urzędników samorządu, których zadaniem było nadzorować wykonywanie zarządzeń w prowincjach. W szczytowym momencie, czyli w połowie 1848 roku, program żywienia w szkołach objął ponad 200 tysięcy dzieci.

Strzelecki zmarł w 1873 w Londynie na raka wątrobowokomórkowego i został pochowany na cmentarzu Kensal Green. W 1997 jego prochy sprowadzono do Polski i złożono w Krypcie Zasłużonych Wielkopolan w podziemiach kościoła św. Wojciecha w Poznaniu.

Upamiętnienie

Jego nazwiskiem nazwano w Australii pasmo górskie, 2 szczyty, jezioro, rzekę i miasteczko:

• Góry Strzeleckiego (Strzelecki Ranges) – Wiktoria,
• Góra Strzeleckiego (Mount Strzelecki) – 636 m n.p.m. – Terytorium Północne,
• Góra Strzeleckiego (Strzelecki Peak) – 756 m n.p.m. – Wyspa Flindersa,
• Rzeka Strzeleckiego (Strzelecki Creek) – 190 km dł. Australia Południowa,
• Pustynia Strzeleckiego (Strzelecki Desert) – na zachód od jeziora Eyre,
• Rezerwat Przyrody Strzeleckiego (Strzelecki Regional Reserve) w obszarze Pustyni Strzeleckiego,
• miasteczko Strzelecki,
• w północnej Kanadzie – Zatoka Strzeleckiego,
• patron 305 Krakowskiej Drużyny Harcerzy „Odkrywcy Nieznanych Szlaków”,
• patron 26 Łódzkiej Drużyny Harcerzy,
• patron III Szczepu Harcerskiego z Siemianowic,
• patron szkoły podstawowej nr 53 w Poznaniu w Głuszynie, nadany w 1960 roku dzięki długim staraniom pierwszego powojennego kierownika szkoły Pana Czesława Grześkowiaka.
• pomnik Pawła Edmunda Strzeleckiego na Łazarzu w Poznaniu – miniatura pomnika z Jindabyne w Australii,
• pomnik Pawła Edmunda Strzeleckiego w Poznaniu,
• w 1997 Narodowy Bank Polski wyemitował komplet monet upamiętniający dwusetną rocznicę urodzin Strzeleckiego.

W 2002 w Perth, stolicy stanu Australia Zachodnia powstała organizacja polonijna Mt. Kosciuszko Inc, której celem jest przybliżenie zarówno postaci Pawła Edmunda Strzeleckiego, jak i jego osiągnięć w dziedzinie odkryć geograficznych na terenie Australii. Jest też jednym ze sponsorów ogólnoaustralijskiego konkursu pod nazwą National History Challenge.

W 2004 zorganizowana została wyprawa śladami Strzeleckiego, w której uczestniczyli polscy dziennikarze i podróżnicy – Marek Tomalik i Piotr Trybalski. W ciągu dwóch miesięcy jej uczestnicy przejechali ponad 15 tys. kilometrów w poszukiwaniu nazw i miejsc związanych z tym słynnym Polakiem. Reportaż z wyprawy został opublikowany w polskiej edycji magazynu National Geographic (marzec 2005).

W 2008 roku rząd irlandzki powołał do życia komitet dla upamiętnienia tragedii i ofiar Wielkiego Głodu, a także bohaterów takich jak Paweł Edmund Strzelecki, niosących pomoc mieszkańcom wyspy (The National Famine Commemoration Committee).

Upamiętnienie w filatelistyce:

• Poczta Australii stosowała 10 grudnia 1973 okolicznościowy datownik w urzędzie na Górze Kościuszki,
• z inicjatywy Związku Polskich Filatelistów w Australii wydano kartę pocztową za 7 centów (1973),
• Poczta Polska wydała w 30 listopada 1973 znaczek o nominale 1 zł w nakładzie ponad 6 milionów egzemplarzy – projektantem był T. Michalak.

Odznaczenia i wyróżnienia

Jako zasłużony podróżnik i odkrywca został uhonorowany wysokimi odznaczeniami oraz medalami angielskimi.

• 1846: Royal Geographical Society przyznało mu Gold Founder’s Medal (Złoty Medal Odkrywców).
• 1849: został uhonorowany, jako jeden z pierwszych cywili, Orderem Łaźni
• 1860: Uniwersytet Oksfordzki przyznał mu honorowy doktorat prawa cywilnego.
• 1869: Królowa Wiktoria nadała mu tytuł Rycerza Komandora Orderu św. Michała i św. Jerzego.

*opis pochodzi ze strony wikipedia.pl i jest na licencji CC3-BY-SA.