Jakie to państwo?

W starożytnej Grecji miasto‑państwo określano słowem polis. Rzymianie zaś najpierw używali zwrotów res publica i civitas, a następnie imperium, co w tłumaczeniu oznaczało państwo obywatelskie. W średniowieczu często stosowano określenie regnum, czyli królestwo. Wszystkie te sformułowania sprowadzały się do jednego – próby określenia przynależności do konkretnego terytorium. Od początku istnienia ludzie wykazywali potrzebę posiadania własnego miejsca, które byłoby ich domem: terytorium stanowiącym miejsce życia, dającym możliwość pracy i wychowania w pokoju potomstwa. Ten wytyczony przez granice obszar musiał być zarządzany przez władzę, a jego obywatele posiadać sformułowany kodeks postępowania.

• Co to jest państwo?
• Funkcje państwa
• Obywatelstwo
• Granice i terytorium
• Rodzaje granic ze względu na ich genezę
• Przyczyny zmian granic
• Zmiany granic w Europie, które nastąpiły po 1989 roku
• Formy zależności terytoriów
• Jak proces kolonizacji i dekolonizacji wpłynął na zmianę granic państw Afryki?
• Państwa świata współcześnie
• Słowniczek

Co to jest państwo?

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat definicji państwa i wyjątków od niej, to zobacz wpis Definicje państwa. A tutaj skrócona wersja:

Państwo to forma organizacji społeczeństwa posiadająca wytyczone granicami terytorium. Wyposażone jest w atrybuty władzy w celu zaprowadzenia ładu oraz ochrony przed czynnikami zewnętrznym i wewnętrznymi własnych obywateli. Państwo jest kierowane tak, by jego społeczność przestrzegała ustanowionych przez władze norm prawnych, dlatego mówi się o przymusowym charakterze państwa. O indywidualnym charakterze państwa świadczą także język, kultura i tradycja. Podstawowe elementy państwa to terytorium, społeczeństwo i władza.

Funkcje państwa

1. Funkcja wewnętrzna polega na koncentracji władzy do zapewnienia porządku i bezpieczeństwa obywatelom przebywającym w granicach państwa.
2. Funkcja zewnętrzna  polega na dbałości o interesy państwa w kontaktach międzynarodowych. Zarówno w sferze gospodarczej jak i politycznej.

Obywatelstwo

Państwo bez obywateli nie istnieje. Czym zatem jest obywatelstwo? To przynależność do państwa. W nadawaniu obywatelstwa może obwiązywać zasada prawa krwi lub zasada ziemi. Zasada prawa krwi oznacza, że obywatelstwo dziedziczy się po rodzicach – obywatelstwo dziecka jest takie samo jak jego rodziców. Zasada prawa ziemi oznacza, że obywatelstwo uzyskuje się na podstawie urodzenia się na terenie danego państwa.

Jakie to państwo? Granice i terytorium

Państwo to terytorium, które jest otoczone granicami różnych państw. Inną formą jest enklawa, która jest terytorium państwa otoczonym całkowicie przez terytorium innego państwa. Do takich państw zalicza się Watykan czy San Marino, które są otoczone terytorium Włoch. Innym przykładem jest Lesotho, które otacza obszar RPA. Kolejna nietypowa forma państwa to eksklawa, czyli państwo oddzielone od głównego terytorium i otoczone przez inne państwa. Przykładem takiej eksklawy jest obwód kaliningradzki należący do Rosji.

Ważnym elementem budowy państwa są granice państwa. One definiują kształt i powierzchnię terytorium. Są to pionowe płaszczyzny oddzielające podziemie, terytorium i strefę powietrzną od innych państw lub ziemi niczyich.

Rodzaje granic ze względu na ich genezę

• Subsekwentne – powstały w wyniku zagospodarowania danego obszaru. Przykładem są granice Europy.
• Antecedentne – wyznaczone przed zagospodarowaniem terenu. Przykładem jest granica między Kanadą i USA.
• Narzucone, czyli takie, które zostały nałożone sztucznie na istniejący system osadniczy i kulturowy. Przykład stanowi większość granic kolonialnych w Afryce.

Przyczyny zmian granic

Polityczna mapa świata zmienia się nieustannie pod wpływem wielu czynników. Najważniejsze z nich to chęć poszerzenia granic, zmiana sił politycznych, dostęp do złóż naturalnych, konflikty na tle religijnym, procesy kolonizacji i dekolonizacji. W Europie przebieg granic znacznie zmieniły obie wojny światowe. Z kolei lata 60. i 70. XX wieku przyniosły niepodległość, a wraz z tym zmianę granic, licznych kolonii w Afryce, Azji, na Karaibach i Pacyfiku.

Zmiany granic w Europie, które nastąpiły po 1989 roku

XX wiek przyniósł kolejne zmiany granic. Lata 80. to marsz ku suwerenności w krajach bloku wschodniego Europy. W roku 1989 runął mur berliński, który dzielił Berlin na wschodni (komunistyczny) NRD i zachodni RFN. To przykład zjednoczenia państw. ZSRR do tej pory składające się z 15 republik zaczęło dzielić się na wyodrębnione państwa. Jugosławia składająca się z 8 republik, również uległa rozpadowi. W 1991 roku ogłosiły niepodległość: Słowenia, Chorwacja, Macedonia, rok później Bośnia i Hercegowina. W 2014 roku Rosja anektowała Krym, który od 1954 roku należał do Ukrainy. Nadal Katalonia i Szkocja domagają się niepodległości. Niewątpliwie proces zmiany granic i terytoriów państw jest procesem dynamicznym.

Formy zależności terytoriów

Taka zależność to przede wszystkim wpływ polityczny jednego państwa na inne. Możemy wyliczyć kilka form zależności terytoriów.

• Terytoria zamorskie posiadają: Wielka Brytania, Australia czy Nowa Zelandia. Mają one własny rząd, nie odpowiadają jednak za wewnętrzne bezpieczeństwo i politykę zagraniczną i handlową. Przykładami terytoriów zamorskich są Bermudy, Gibraltar i Falklandy.
• Departamenty zamorskie to terytoria położone poza integralną częścią Francji stanowiące jednak jej część. Mieszkańcy mają ten sam status polityczny, co Francuzi. Należą do niech: Gujana Francuska, Gwadelupa, Martynika, Reunion.
• Dependencja to obszar zależny od Wielkiej Brytanii. Posiada wszystkie atrybuty państwa: rząd, parlament, administrację i sądownictwo. Przykładem są Wyspy Normandzkie, Wyspa Jersey, Wyspy Guernsey.
• Protektorat to terytorium posiadające rząd, administrację, ale jest kontrolowane przez inne państwo. Prowadzi ono politykę zewnętrzną i gospodarczą. Przykładem takiego państwa jest Bhutan, które jest kontrolowane przez Indie.

Jak proces kolonizacji i dekolonizacji wpłynął na zmianę granic państw Afryki?

Dekolonizacja to proces odzyskiwania niepodległości przez państwa poddane procesowi kolonizacji. Polegał on na prowadzeniu polityki państw wysoko rozwiniętych tak, aby utrzymywały one w zależności politycznej i ekonomicznej kraje słabo rozwinięte. W szczególności wykorzystywano zasoby ludzkie i surowce danego kraju. Początek kolonializmu datowany jest na okres wielkich odkryć geograficznych.

Zobacz Mapa polityczna Afryki z zaznaczeniem kolonii w 1914 r.

Państwa świata współcześnie

Obecnie na mapie świata znajdziemy 193 państwa należące do Organizacji Narodów Zjednoczonych. Watykan i Monako są przykładami miast‑państw o najmniejszej powierzchni terytorium: Watykan 0,44 km2, Monako 1,95 km2. Na świecie istnieje również kilka państw nieuznawanych przez inne, mimo że ogłosiły niepodległość i mają własne terytorium, ludność i władzę. Wśród nich są Abchazja, Górny Karabach, Czeczenia czy Osetia Południowa.

Największe państwa pod względem terytoriów zazwyczaj mają wpływ na resztę świata. To one w dużej mierze decydują o kształcie polityki światowej z racji potęgi gospodarczej. Stawiają na rozwiązania zaawansowane technologicznie i jako pierwsze wprowadzają innowacje. Są również decyzyjne w kwestii pokoju światowego.

Największe państwa świata pod względem wielkości powierzchni:

• Federacja Rosyjska 17,1 mln km2
• Kanada 10 mln km2
• Chiny 9,6 mln km2
• Stany Zjednoczone 9,5 mln km2
• Brazylia 8,5 mln km2

Zobacz Mapa państwa świata pod względem wielkości powierzchni.

Słowniczek

aneksja

(łac. annexio – przyłączenie) przyłączenie, zagarnięcie, części terytorium lub całości innego państwa, przy użyciu siły

autonomia

(starogrecki, αυτονομία, αὐτονομία) możliwość stanowienia norm samemu sobie, samodzielność prawna i niezależności od innych państw

innowacje

(łac. innovatio – odnowienie) ciąg działań prowadzących do wytworzenia nowych lub ulepszonych produktów, procesów

Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ)

międzynarodowa organizacja powołana w 1945 roku, w Nowy Jorku. Jej pomysłodawcami byli: Franklin Delano Roosevelt i Winston Churchill. Podstawową misją organizacji jest zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, rozwój współpracy między krajami, a także nadzór dotyczący przestrzegania praw człowieka. Obecnie organizacja zrzesza 193 kraje.