Osadnictwo wiejskie siłą rzeczy jest starsze niż miejskie. Jego głównymi celami było i jest dostarczanie żywności (rybołówstwo, zbieractwo, hodowla, uprawa roli) oraz podstawowa ochrona ludzi przed niepogodą.

Elementy wsi i obejścia

Osiedle wiejskie to nic innego niż osiedle, w którym ludność żyje i utrzymuje się z uprawy ziemi i hodowli, a funkcja mieszkaniowa i produkcyjna jest nie rozdzielona. Osiedle składa się zwykle z pojedynczych zagród i/lub siedlisk.

Zagroda

Siedlisko to ogólnie miejsce zamieszkania ludności wiejskiej lub gospodarstwo rolne. Zaś na zagrodę składają się budynki, niezbędne do prowadzenia gospodarstwa rolnego

Nic nie jest w próżni. Zagroda stoi na wyznaczonej katastralnie działce wpisanej w urzędowy spis gruntów i budynków służący do oznaczania nieruchomości i zapisany w księgach wieczystych.

Gdzie rolnik uprawia ziemię? Na rozłogach wiejskich – jest to obszar wykorzystywany rolniczo. Przy porównywaniu pól przydaje się pojęcie niwy, czyli obszaru o podobnej lub takiej samej wartości gleb.

 

Wieś w wydaniu koczowniczym i półkoczowniczym

Wciąż na świecie istnieją ludy zbieracko-łowieckie. Jest ich ok. 5000 o liczebności do 100 osób. Ich wygląd wsi różni się od tych polskich, jest zdeterminowany przez środowisko przyrodnicze. I tak na przykład:

• w dorzeczu Konga i Amazonki powstają przewiewne chatki z palmy i lian, na palach albo na drzewach
• na zwrotnikach lepi się domy z gliny lub wykuwa się w skałach dla izolacji cieplnej
• w strefach podbiegunowych króluje igloo (przynajmniej w zimie)

To co łączy takie egzotyczne wsie to brak zabudowań gospodarskich (najwyżej małe magazyny na żywność), wykorzystywanie naturalnych warunków terenowych (jaskinie, dziuple) oraz szybkość budowy (szałas można postawić w godzinę).

Ze względu na czas wykorzystywania wyróżniamy następujące typy osiedli wiejskich:

• efemeryczne – przelotne, związane ze zbieractwem płodów dziko rosnących roślin – kilka – kilkadziesiąt dni
• okresowe/epizodyczne – związane z łowiectwem – do kilku miesięcy
• sezonowe – związane z łowiectwem i pasterstwem – część roku np. lato
• półstałe – semipermanentne – związane z hodowlą i uprawą roślin – do kilku lat
• stałe – związane z rolnictwem i całkowicie osiadłym trybem życia

 

Typy genetyczne osiedli wiejskich

1. wsie z okresu przedfeudalnego – do połowy X wieku
   1. wieś okrągła – mała, nieregularna. Często pośrodku jest staw. Droga biegnie pomiędzy zagrodami, które są po obu jej stronach. Dostosowana do środowiska naturalnego
   2. wieś okrężna / okolnica – obronna, mała, regularna. Działki ułożone wachlarzowato wokół placu ze stawem/studnią, za domami pola w szachownicę. Posiada jedną bramę zamykaną na noc. Np. najstarsze osady prasłowiańskie na Pomorzu Zachodnim.
      

      Schemat wsi okrągłej i okrężnej / okolnicy

2. wsie z okresu feudalnego – sprzed XIII wieku
   1. owalnica – kształt wydłużonego wrzeciona. Dwie bramy na końcach, na środkowym placu spęd bydła na noc. Na środku staw, karczma i kościół z cmentarzem. Głównie w poznańskiem, a w Łodzi – Mileszki.
   2. przydrożnica (od XIV ulicówka)  – zagrody po obu stronach drogi, od pół do 2 km długości. Głównie Podlasie i zachód Polski
   3. wielodrożnica – układ nieregularny, zabudowa zagęszczona lub luźna, obszary bezleśne. Występuje na Śląsku, Lubelszczyźnie i Podkarpaciu.
   4. widlica – w widłach dróg
      

      Schemat owalnicy, przydrożnicy, wielodrożnicy i widlicy

3. wsie z okresu feudalnej monarchii stanowej (kolonizacji na prawie niemieckim) – od XIII do XV wieku
   1. wieś leśno-łanowa / łańcuchówka – długie, luźno zabudowane. Są na Wyżynie Śląskiej i Lubelskiej, w górach.
   2. rzędówka – bardzo długie, na terenach podmokłych. Zabudowa występuje tylko po jednej stronie drogi.
      

      Schemat łańcuchówki i rzędówki

 

wsie z okresu demokracji szlacheckiej i oligarchii magnackiej – pochodzące z polonizacji Polski Północnej, od XV do XVIII w.

1. 1. szeregówka (polska odmiana rzędówki) – zabudowa regularna, składająca się z podwójnego szeregu domów usytuowanych naprzeciwko siebie wzdłuż drogi, która nie jest drogą przejazdową. Rodzaj wsi stosowany na pograniczu z Litwą.
   2. przysiółek placowy
   3. przysiółek przydrożny
   4. przysiółek bezkształtny – na Pomorzu
      

      Schemat szeregówki i przysiółków – bezkształtnego, przydrożnego i placowego

2. wsie z okresu kapitalizmu – XIX i XX wiek
   1. wieś samotnicza – nieregularna, zabudowania są rozsiane na większym terenie, często na drogach bocznych.
   2. poniatówki – w XX-leciu, powstały z parcelacji wielkich majątków ziemskich. Jest to przykład chaotycznego osadnictwa reformy rolnej, niedostosowanie do więzi rodzinnych i naturalnych.
   3. osiedla rozproszone
   4. wieś regularna – z dwóch kolonizacji: fryderycjańskiej (Prusy) i józefińskiej (Austria). Zabudowania skoncentrowane w kwadracie z centralnym rynkiem i bocznymi koncentrycznymi ulicami. Za rogatkami rozciągają się niwy. Np. Ksawerów, Nowosolna.
      

      Schemat wsi samotniczej i regularnej

3. wsie współczesne, powstałe po 1945 roku