Kształt litosfery – lądy

Tworzy je sześć kontynentów: Eurazja, Afryka, Ameryka Północna, Ameryka Południowa, Australia i Antarktyda, chociaż czasem rozdziela się Europę i Azję – głównie pod kątem kulturowym czy politycznym niż geologicznym. Oprócz litych płyt kontynentalnych ponad taflę morza wystaje jeszcze sporo wysp pochodzenia wulkanicznego czy koralowego. Średnia wysokość lądów to 875 m.

I jeszcze definicja kontynentu: część bloku kontynentalnego wystającego ponad powierzchnię morza wraz z przybrzeżnymi wyspami składającymi się na wspólny cokół kontynentalny. Kontynent musi być w miarę zwarty i oddzielony od innych morzami międzykontynentalnymi lub oceanami.

Do bloków kontynentalnych zalicza się też szelfy i stoki kontynentalne, które w praktyce leżą pod lustrem wody.

Najniżej leżą depresje – są to obniżenia poniżej poziomu morza, ale leżące na lądzie. Jest ich na świecie prawie 0,5%, najwięcej w Europie – 1,4%. Największą depresją na Ziemi jest Morze Martwe (-418m p.p.m.), a w Polsce Żuławy Wiślane (-1,8 m p.p.m.). Inne znane depresje to: Dolina Śmierci w USA (-86 m p.p.m.), Nizina Nadkaspijska (-28 m p.p.m.), Jezioro Eyre w Australii (-15 m p.p.m.).

Jeśli taką depresję wypełnimy wodą lub lodem tak, aby dno było poniżej poziomu morza, a lustro wody najczęściej powyżej otrzymamy kryptodepresję. Do wodnych kryptodepresji zalicza się jezioro Bajkał (1164 m głębokości), Morze Kaspijskie (1053 m) i Martwe (735 m), jeziora Tanganika (698 m) i Ładoga (230 m). Fani opowieści grozy też mają swoją kryptodepresję – szkockie Loch Ness. W Polsce największą kryptodepresją jest jezioro Miedwie koło Szczecina (30 m).

Lodowe kryptodepresje są mniej znane, więc zapamiętajmy choćby najgłębsze – rów Bentleya (-2496 m p.p.m.) i zagłębienie pod lodowcem Byrda (-2870 m p.p.m.).

Kolejne formy rzeźby terenu będą już powyżej poziomu morza. Niziny wznoszą się od 0 do 300 m n.p.m. Zajmują 33,5% powierzchni planety, najwięcej występuje ich w Europie, gdzie występują na 72,6% naszego kontynentu.

Niziny dzielimy na:

• nadbrzeżne – umiejscowione nad brzegami, ich przedłużeniem jest szelf kontynentalny
• płaskie – powstają w wyniku osadzania się osadów rzecznych i niektórych polodowcowych
• faliste o różnicy wysokości do 30 m – dawne niziny płaskie, ale poddane działaniom wiatru i erozji wodnej
• pagórkowate o różnicy wysokości do 60 m – powstają w skutek silnej erozji i akumulacji (wiatrowej i wodnej), sedymentacji osadów (lodowcowych i rzecznych), najczęściej na przedpolach lodowców.

 

Wyżyny i góry

Dolną granicą występowania wyżyn uznaje się 300 m n.p.m, górna sięga aż do 5000 m n.p.m. w przypadku Wyżyny Tybetańskiej. Wyżyny często przechodzą w góry, więc sugerowanie się wysokościami nie jest wskazane. To co je wyróżnia to lekko pagórkowate ukształtowanie terenu lub krajobraz równinny, gdy powierzchnia zrównania jest na dużej wysokości.

Najbardziej fascynujące są góry. Mają urozmaiconą rzeźbę terenu, duże wysokości względne i strome stoki. Najwyższą górą jest Mount Everest/Czomolungma (8848/8850 m n.p.m.)

Góry mogą być:

• pojedyncze szczyty np. Kilimandżaro
• pasma górskie – grupa gór ułożonych w linii posiadających wspólną grań
• łańcuchy górskie – kilka równoległych pasm górskich wraz z kotlinami pomiędzy nimi np. Kordyliery, Andy, Pireneje, Alpy, Himalaje
• systemy górskie – zbiór łańcuchów górskich pochodzących z tego samego okresu

• fałdowe – wypiętrzające się fałdy i płaszczowiny, mają w większości ciągłą formę
• zrębowe – bloki litosfery przesunięte wzdłuż uskoków
• kopułowe – powstałe w skutek wypchnięcia ku górze fragmentu litosfery przez lakolit bez przerywania ciągłości skał
• wulkaniczne – skutek wybuchu wulkanu