Historia rozwoju urbanizacji – cz. 1

Procesy urbanizacji sięgają starożytności, bo wtedy zaczęły powstawać pierwsze ośrodki miejskie. Sam termin pochodzi z łaciny: urbs = miasto, urbanus = miejski. Od XIX wieku urbanizacja dotyczy także obszarów wiejskich (np. kultywowanie miejskiego stylu życia na wsi).
Jak dynamiczny i powszechny to proces obrazują statystyki:

• w 1800 roku zaledwie 14% ludności mieszkało w miastach,
• w 1910 roku było to już 43,8%,
• a w 2008 roku całe 47%.

 

Historia urbanizacji — miasta starożytne

Pierwsze centrum urbanizacji powstawało ok. 4000 r p.n.e., w dolnym biegu Tygrysu i Eufratu (Mezopotamia).
Prym wiedli Sumerowie i warto wspomnieć o dwóch z ich miast. Nippur to było pierwsze miasto przekraczające milion mieszkańców. Ur miało kilkadziesiąt tysięcy, ale stłoczonych na ok. 90 ha. Składało się z miasta wewnętrznego (tzw. okręg klasztorny lub temenos) z zigguratem, gdzie rezydował król, arystokracja i kapłani. Poza jego murami znajdowało się miasto zewnętrzne z dwoma portami, mające funkcje rezydencjonalne, handlowe, rzemieślnicze.

 

Drugie centrum znajdowało się na wybrzeżu Morza Śródziemnego.
Chodzi dokładnie o Fenicjan – doskonałych żeglarzy, rzemieślników, jubilerów. Tyr słynął głównie z produkcji purpury i był ograniczony powierzchniowo do wyspy położonej niecały kilometr od stałego lądu, co miało duże walory obronne. Inne znane osiedla fenickie to Akka, Sydon i Kartagina. Większość miała znaczenie handlowe, były usytuowane na wybrzeżach i posiadały porty.

Trzecie centrum to dolina rzeki Indus, gdzie żyły ludy przedaryjskie.
Przykładami takich miast są: Harappa, Lothal, Mohendżo Daro. Co ciekawe po raz pierwszy zastosowano szachownicowy układ ulic i kanalizację.

Czwarte centrum obejmowało dorzecze Huang-he, w 4 tys. p.n.e. królowała cywilizacja chińska, a potem, w 2 tys. p.n.e. – cywilizacja huanghe (miejska).
Najlepszym przykładem jest ówczesna stolica Xi’an, zajmująca pas o długości 8,5 km. Łącznie wytyczono 11 alei na osi północ-południe i 14 ulic wschód-zachód, co dawało szkielet do szachownicowego układu ulic. Pałac królewski znajdował się w części północnej, był skierowany na południe, obwarowany i zamknięty dla wszystkich. Poza częścią królewską ulokowano obiekty użyteczności publicznej.

Piąte centrum to również basen Morza Śródziemnego, ale pod panowaniem greckim od czasów Wielkiej Kolonizacji (VIII w. p.n.e.).
Wspólnoty plemienne zaczęły się rozpadać, a rozrastać miasta tworząc nowe struktury polityczne – polis, czyli państwa-miasta. Grecy mniej zwracali uwagę na dostosowanie zabudowy do warunków przyrodniczych, o ile istniało wzgórze. Każde polis składało się z części niedostępnej, położonej na wzniesieniu. Akropol był siedzibą bogów, kapłanów, mieścił skarbiec i archiwa.

Pozostała część, dostępna dla zwykłych obywateli, wyróżniała się hipodamejskim układem ulic (szachownicowy, główne ulice szerokie, boczne wąskie) z centralnym rynkiem (agorą). Co ciekawe agora miała funkcje polityczne i kulturowe — w jej pobliżu budowano m.in. buleurterion (siedziba rady miejskiej) i teatr. Na agorze także handlowano, chociaż to drugi rynek grał główną rolę w wymianie. Każde szanujące się miasto musiało mieć także gimnazjon, łączący szkołę ze kompleksem sportowym i łaźniami. Grecy mieli też doprowadzaną emaliowanymi rurami bieżącą wodę. Wyróżnikiem polis była koncentracja domów w tzw. bloki urbanistyczne, czyli 4 domy z wewnętrznym dziedzińcem. Całość otaczały kilkumetrowe mury.

Szóste centrum to oczywiście starożytny Rzym. Zamieszkujący Półwysep Apeniński Etruskowie mieli zwyczaj wyznaczania pomerium. Była to święta linia, granica miasta, którą orano przy pomocy białego byka, a w jej linii stawiano potem mury. Przerwy w zaoranej linii wyznaczały miejsca na bramy. Z pomysłu skorzystali potem Rzymianie, ale poszli o krok dalej, bo oprócz obrysu tyczyli także dwie główne ulice — cardo (linia północ-południe) i decumanus (wschód-zachód). I tak na bazie ich obozów wojskowych (castrum/castra romana) powstawały później miasta np. Paryż, Wiedeń, Kolonia, Reims, Manchester, Londyn. Podobnie jak mieszkańcy pozostałych cywilizacji Rzymianie dbali o higienę i posiadali akwedukty i kanalizację.

Historia urbanizacji — miasta średniowieczne

Miasta europejskie powstające w wiekach średnich miały zwykle nieregularny układ dośrodkowy. Centralnym punktem był zamek, pałac lub kościół, a od niego odchodziły pozostałe zabudowania.

W Polsce miasta tworzyły się na jeden z czterech sposobów:

• rozrost grodu i podgrodzia
• przekształcenie osady targowej np. Opole
• przeniesione np. Kalisz
• założone na surowym korzeniu (inaczej „in cruda radice”)

Miasto miastu nierówne, ale na przykładzie Krakowa można pokazać kilka cech, które często się powtarzały:

• rynek, z którego rogów wychodzą po dwie prostopadłe ulice
• na lub przy rynku ratusz, na którego wieży trzymano wartę
• na lub przy rynku pręgierz, sukiennice, kamienice najbogatszych mieszczan
• budynki sakralne w sąsiednich kwartałach lub przy murach (ratusz i kościoły im wyższe tym bogatsze miasto)
• otoczone murami, fosami
• brak wodociągów, kanalizacji, ulice drewniane
• oprócz cmentarzy brak zieleni

Kres średniowieczu położył upadek Konstantynopola — najlepiej ufortyfikowanej twierdzy-miasta tamtych czasów. Otoczony 3 pasami murów został zdobyty tylko dwa razy.

 

Kolejna część opisywać będzie miasta renesansowe, barokowe i współczesne koncepcje np. miast-ogrodów. Do przeczytania tutaj: Historia rozwoju urbanizacji – cz. 2