Rzeźba terenu ukształtowana przez wiatr jest nazywana eoliczną. Pustynie i wydmy powstają na skutek procesów deflacji (wywiewania) i akumulacji, ale także korazji (erozja wietrzna, czyli szlifowanie skał piaskiem niesionym przez wiatr).
Rodzaje pustyń
Ze względu na materiał, z którego składa się głównie pustynia, wyróżniamy:
- pustynie skaliste/kamieniste (hamada) np. część Sahary, w Górach Skalistych
- pustynie żwirowe (serir w Afryce, gibber w Australii) np. część Sahary, Pustynie Gibsona i Simpsona
- pustynie piaszczyste (erg) np. Atacama, Wielka Pustynia Wiktorii i Wielka Pustynia Piaszczysta, Kyzył-kum i Kara-kum, Wielki Erg Zachodni Wschodni,
Krajobraz hamady to lite skały oraz mniejsze i większe głazy. Duże różnice temperatur w ciągu dobry przyspieszają proces kruszenia. Na jej obrzeżach często tworzy się serir, ponieważ drobniejsze okruchy są wywiewane spomiędzy dużych bloków i osiadają dalej.
Wbrew pozorom na świecie nie ma tak dużo pustyń piaszczystych – ergów, dobrze znanych z filmów.
Osobnym zagadnieniem jest less, który powstaje na skutek wywiewania i akumulacji pyłów o średnicy poniżej 0,1 mm. Powstaje z pyłów wywiewanych z pustyń (kontynentalny) lub obszarów polodowcowych (peryglacjalny). Szerzej omówię go przy okazji gleb.
Typy wydm – podstawowe
Aby wydma była wydmą, powinna spełniać pewne normy. I tak stok dowietrzny nie może mieć więcej niż 12 stopni, a zawietrzny około 33 stopni. Z profilu wygląda nieco jak przekrój przez skrzydło samolotu. Ich wielkość jest zróżnicowana – wysokość do 100 m, długość od kilku do kilkunastu kilometrów. Na pustyniach piaszczystych tworzą się dwa główne typy wydm – paraboliczne i sierpowe zwane barchanami. Te ostatnie występują tylko na ergach.
Wydmy paraboliczne są skierowane ramionami w stronę wiatru. Bardzo często na ramionach rośnie roślinność, lub lustro wód jest na tyle wysoko, że nadaje piaskowi większy ciężar niż suchemu na czole. To z kolei sprawia, że wiatr najszybciej przesuwa ziarnka, które są najwyżej względem podłoża i najbardziej wysunięte na czoło. Ramiona przesuwają się wolniej.
Wydmy sierpowe, inaczej barchany, mają kształt odwrotny. Występują w rejonach suchszych, gdzie wilgotność nie ma znaczenia. Im wyższa górka, czyli w tym przypadku czoło wydmy, tym ciężej dla wiatru ją przesunąć. Ramiona, gdzie jest mniej piasku, są lżejsze, więc się szybciej i łatwiej przesypują.
Typy wydm – inne
Oprócz tych podstawowych wyróżniamy jeszcze kilka o bardziej urozmaiconych kształtach.
Wydmy poprzeczne są to wały ustawione prostopadle do kierunku, skąd wieje wiatr. Powstają poprzez połączenie ramion sąsiadujących wydm.
Wydmy podłużne potrzebują do powstania wiatrów stałych i silnych, najczęściej są to połączone barchany rozłożone jeden za drugim na linii wiatru. Ciągną się na wiele kilometrów.
Wydmy gwiaździste występują na terenach, gdzie wiatr jest niezdecydowany, w którą stronę wiać, lub okresowo się zmienia. Kształtem przypominają gwiazdę.
Drassy to rodzaj wydm podłużnych o imponujących rozmiarach – długość 300-600 km, szerokość do 3 km i wysokość do 450 m. Ich geneza nie jest do końca jasna.
Wydmy nadbrzeżne są usypywane z piasku pochodzącego z plaż. Są usytuowane równolegle dl linii brzegowej zbiorników wodnych. Największe mają do 100 m wysokości. Niektóre nazywane są wydmami wędrownymi, bo wciąż przesuwają się, prowadząc ekspansję na dalsze tereny np. w Słowińskim Parku Narodowym.
Fajne książki o pustyniach:
- Pustynie środowiska ekstremalne – Jim Pipe
- Geografia praktyczna. Pustynie i niziny. – Praca zbiorowa
- Pustynia Błędowska fenomen polskiego krajobrazu – Praca Zbiorowa
i filmy:
0 Comments for “Eoliczne formy rzeźby terenu, czyli wiatr rzeźbi – pustynie i wydmy.”